Tư Mã Ý là một trong những quân sư nổi tiếng nhất thời Tam Quốc trong lịch sử Trung Quốc. Quan điểm về Tư Mã Ý của người đời sau có nhiều trái ngược, tuy nhiên không thể phủ nhận, ông là người biết giấu mình chờ thời, kiên nhẫn đợi đến khi nhà Tào Ngụy trải qua 3 đời hoàng đế, mới lập mưu làm phản. Tư Mã Ý một tay dọn đường để con trai Tư Mã Chiêu lật đổ nhà Tào Ngụy, lập nên nhà Tây Tấn. Có thể thấy, từ Tào Tháo, Lưu Bị, Tôn Quyền cả đời tranh đấu ngược xuôi tranh giành thiên hạ nhưng cuối cùng tất cả thiên hạ lại phải rơi vào tay nhà Tư Mã Ý. Nói gia tộc Tư Mã là gia tộc hùng mạnh thì Tư Mã Ý chính là thủ lĩnh đứng đầu.
1. Thần trước giờ không có kẻ địch, chỉ nhìn thấy bạn bè và những người thầy.
Sống trong thời loạn lạc, tính ra cả đời Tư Mã Ý có vô số kẻ thù, thế nhưng trong lòng ông lại không coi ai là kẻ thù thật sự. Có lẽ nhờ điều này mà ông luôn điềm tĩnh trước mọi lời khích bác xung quanh và luôn có sự quan sát thời cuộc vô cùng cẩn thận, chuẩn sát.
Đối với Gia Cát Lượng
Khi Gia Cát Lượng qua đời ở gò Ngũ Trượng, Tư Mã Ý đã đến Thục doanh nơi Lượng ở trước khi chết dùng nước thay rượu kính người đã khuất một ly, suýt chút nữa thì đã rơi nước mắt, nếu không có con trai nhắc nhở còn có binh lính phía sau e rằng Tư Mã Ý đã quỳ sụp xuống mà lễ lạy.
Cho dù là đối thủ không đội trời chung, khi nhắc về Khổng Minh Gia Cát Lượng Tư Mã Ý luôn khen ngợi: "Ông cả đời thanh bạch, trong như nước suối vậy, tuy ông và tôi đối đầu 6 lần, nhưng tôi xem ông là tri ân, Khổng Minh, để tôi gọi ông một tiếng, tiên sinh".
Nói về Bích Tà, người gây nên nhiều rắc rối cho Tư Mã Ý, khi Tào Duệ mất, Bích Tà bị tống giam vào ngục, người duy nhất tới thăm Bích Tà duy chỉ có một mình Tư Mã Ý. Khi ấy Tư Mã Ý mang theo một bộ đồ cho Bích Tà, thái độ vô cùng tôn trọng vì trước đây Bích Tà luôn một mực trung thành với tiên đế Tào Duệ.
Bích Tà cũng là người từng nhắc nhở Tư Mã Ý về Tào Sảng, Sảng là một kẻ ngông cuồng nếu ngồi lên được ngôi vị cao nhất sẽ đe dọa đến Ý, đáp lại sự cảnh báo này Tư Mã Ý nói: "Tư Mã Ý ta sẽ không tranh đấu với người khác".
Đối với Dương Tu
Khi Dương Tu bị Tào Tháo xử tội chết, Tư Mã Ý đã xin cho gặp Dương Tu, Tào Tháo lấy làm lạ hỏi vì sao, Tư Mã Ý đáp: "Thần cả đời này không có kẻ địch, chỉ thấy toàn bạn bè và người thầy", câu trả lời này khiến Tào Tháo càng thêm trọng dụng Tư Mã Ý.
2. Thua mà không đau, thua mà không nhục, cái cần học trước tiên là giỏi thua.
Trước thất bại với Gia Cát Lượng, quân Tào Ngụy không cam tâm vì số binh mã của Ngụy nhiều hơn số binh của Thục. Đến hai người con của Tư Mã Ý cũng vô cùng nóng lòng ra trận mà tìm đến doanh trại của cha.
Lúc này Tư Mã Ý và quản gia đang ung dung chơi "Ngũ cầm hí", trước sự nóng vội của các con Tư Mã Ý nhẹ nhàng đáp: "Chúng ta đến đánh nhau hay đến cãi nhau? Người mà lúc nào cũng muốn thắng liệu có chiến thắng nổi không? Đánh nhau, trước hết phải học cách chấp nhận thất bại, bại mà không nhục, bại mà không thương, có vậy mới có thể cười tới sau cùng."
Qua câu nói này hai con của Tư Mã Ý ngộ ra chiêu án binh bất động của cha mà nguôi ngoai cơn nóng giận.
3. Đừng so đo đến cùng với những kẻ ngốc, hãy học cách cúi đầu trước họ
Để khống chế được vị hoàng đế đương triều nhỏ tuổi Tào Phương, Tào Sảng ép Quách thái hậu (hoàng hậu thứ hai của Nguyên hoàng đế Tào Duệ) rời cung để dễ dàng điều khiển việc triều chính mà không tham kiến qua Tư Mã Ý.
Con trai của Tư Mã Ý là Tư Mã Chiêu chứng kiến sự tình vô cùng tức giận, Chiêu cho rằng hành động của Sảng chẳng khác nào đang coi dòng họ Tư Mã không ra gì, cục tức này không thể nhịn nữa. Thế nhưng đứng trước sự tức giận của con trai Tư Mã Ý vô cùng điềm tĩnh mà hỏi: "Tên Tào Sảng này so với Gia Cát Lượng thì như thế nào?"
Tư Mã Chiêu đáp ngay: "Như con kiến".
Tư Mã Ý tiếp tục nói với con trai: "So đo tới cùng với một tên ngốc để rồi sứt đầu mẻ trán, há chẳng phải còn ngốc hơn ư? Con người sống trên đời, không tránh khỏi sẽ gặp phải những kẻ ngốc, hãy học cách cúi đầu trước những kẻ ngốc đó."
4. Người không được hèn, nhưng cũng không thể không biết kính sợ, phải biết kính sợ đối thủ của mình
Sau khi Tào Duệ qua đời, Tào Sảng được dịp hoành hành, diễu võ dương oai, ngoài mặt phong cho Tư Mã Ý chức vụ Thái phó nhưng thực tế lại đang kiểm soát quyền hành của ông trong triều, Tư Mã Ý có tiếng nhưng không có miếng.
Đứng trước sự lộng quyền của Tào Sảng, học trò của Tư Mã Ý là Trung Hội bức xúc lên tiếng hỏi: "Thưa thầy, thầy cam tâm cái chức thái phó chỉ có danh mà không có thực này ư?"
Trung Hội hy vọng Tư Mã Ý lật lại thế cờ, đứng lên đấu tranh giành lại địa vị vốn có của ông trong triều đình. Đáp lại ý tốt của Trung Hội, Tư Mã Ý từ tốn: "Con người, không được hèn nhát, nhưng cũng không thể không biết kính sợ, phải học cách kính sợ đối thủ của mình."
Trong cuộc giao tranh với Khổng Minh Gia Cát Lượng, Tư Mã Ý cũng nhiều lần chờ thời mà mặc kệ những lời khích bác của kẻ địch, sự háo chiến của binh lính và cuối cùng ông cũng đợi được ngày Gia Cát Lượng từ trần. Có thể nói bản lĩnh của Tư Mã Ý chính là đứng trước thời cuộc luôn giữ được bình tĩnh, không dễ bị lung lay mà làm ra những hành động nông nổi.
